ਰਾਜਪੂਤ ਯੋਧੇ ਜੈਮਲ ਅਤੇ ਫੱਤਾ

ਰਾਜਪੂਤ ਸਰਦਾਰ ਯੋਧੇ ਜੈਮਲ ਅਤੇ ਫੱਤਾ

ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕ ਨਾਇਕ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਸੂਰਮਿਆਂ ਰਾਵਤ ਜੈ ਮੱਲ ਰਾਠੌਰ ਉਰਫ ਜੈਮਲ ਅਤੇ ਰਾਵਤ ਫੱਤਾ ਸਿਸੋਦੀਆ, ਉਰਫ ਫੱਤਾ ਨੂੰ ਇਹ ਮਾਣ ਹਾਸਲ ਹੈ। ਜੈਮਲ ਫੱਤਾ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਅਨੇਕਾਂ ਨਾਮਵਰ ਢਾਡੀਆਂ, ਕਵੀਸ਼ਰਾਂ ਅਤੇ ਗਾਇਕਾਂ ਨੇ ਗਾਈਆਂ ਹਨ।

20 ਅਕਤੂਬਰ, 1567 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤਾਨੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਹੇਠ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਜਬੂਤ ਰਿਆਸਤ ਮੇਵਾੜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚਿਤੌੜਗੜ੍ਹ ਤੇ ਆਪ ਖੁਦ ਹਮਲਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ, ਰਾਜਪੂਤ ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੇ ਅਤਿਅੰਤ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ 23 ਫਰਵਰੀ, 1568 ਤੱਕ ਰੋਕੀ ਰੱਖਿਆ, ਮੇਵਾੜ ਦਾ ਮਹਾਰਾਣਾ ਉਦੇ ਸਿੰਘ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ ਚਿਤੌੜਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੈਨਾਪਤੀਆਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਜੈਮਲ ਅਤੇ ਫੱਤਾ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਛੱਡ ਕੇ ਗੋਗੁੰਡਾ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਜੈਮਲ ਅਤੇ ਫੱਤਾ ਨੇ 8000 ਸੈਨਿਕਾਂ ਅਤੇ 35,000 ਕਿਸਾਨਾਂ-ਮਜਦੂਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਅਕਬਰ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਾ ਫੜਕਣ ਦਿੱਤਾ।

ਆਖਰ 22 ਫਰਵਰੀ, 1568 ਨੂੰ ਜੈਮਲ ਅਤੇ 23 ਫਰਵਰੀ, 1568 ਨੂੰ ਫੱਤਾ ਸਰਦਾਰ ਵੀਰਗਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਜੰਗ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ 8000 ਰਾਜਪੂਤ ਯੋਧੇ ਵੀਰਗਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਛੱਤਰਾਣੀਆ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਜੌਹਰ ਕਰ ਲਿਆ ( ਜੌਹਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹਾਰਿਆ ਫੌਜਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਜਿੱਤਿਆ ਫੌਜਾਂ ਵਲੋਂ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕਰਨਾ ਸੀ ਆਪਣੀ ਪੱਤ ਨੂੰ ਲਟਾਊਣ ਨਾਲੋ ਜੌਹਰ ਕਰਨ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਬਹਾਦਰ ਰਾਜਪੂਤਾਨੀ ਔਰਤਾਂ ਵਲੋਂ)। ਅਕਬਰ ਦੀ ਖਿਝੀ-ਖਪੀ ਸੈਨਾ ਨੇ 30,000 ਤੋ ਉੱਪਰ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦਾ ਵੀ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਜਿੱਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਅਕਬਰ ਆਪ ਇਕ ਹਫਤਾ ਚਿਤੌੜਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਰਿਹਾ, ਅਕਬਰ ਜੈਮਲ ਅਤੇ ਫੱਤਾ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਤੋਂ ਐਨਾ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਕਾਲੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਹਾਥੀ ਤੇ ਸਵਾਰ ਬੁੱਤ ਆਗਰੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਵਾਏ।

ਜੈਮਲ ਰਾਠੌਰ ਦਾ ਜਨਮ 17 ਸਤੰਬਰ, 1507 ਨੂੰ ਮੇਵਾੜ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਮੇਰਟਾ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂਅ ਰਾਵਤ ਵਿਕਰਮ ਰਾਠੌਰ ( ਮੇਰਟਾ ਦਾ ਜਾਗੀਰਦਾਰ) ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਅ ਰਾਣੀ ਗੋਰਾਜੀਆ ਕੰਵਰ ਸੀ, ਜੈਮਲ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਹਰਾ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਜਗੀਰਦਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਤੇ ਕੁਝ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਬਲ ਤੇ ਤਰੱਕੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਚਿਤੌੜਗੜ੍ਹ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਥਾਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਉਸ ਨੇ ਮੇਵਾੜ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵਲੋਂ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਅਨੇਕਾਂ ਜਿੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ, ਉਸ ਦੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ਸਾਰਾ ਸ਼ਰੀਰ ਫੱਟਾ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਮਾਣ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਰਾਣਾ ਉਦੇ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ 1000 ਹੋਰ ਪਿੰਡ ਜਗੀਰ ਵਜੋਂ ਦੇ ਦਿੱਤੇ, ਰਾਣਾ ਉਦੇ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਰੋਜਾਨਾ ਜੰਗ ਹੋਣ ਲੱਗੀ, ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸੂਰਮੇ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਮੁਗਲ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਕਾਰਨ ਚਿਤੌੜਗੜ੍ਹ ਵਰਗੇ ਅਜਿੱਤ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਵੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਕੇ ਡਿੱਗਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਪਰ ਜਿਥੇ ਵੀ ਪਾੜ ਪੈਦਾ, ਰਾਜਪੂਤ ਝਟਪਟ ਰੇਤ ਦੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ ਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰ ਦਿੰਦੇ, ਪਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋ ਤਾਕਤਵਰ ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ ਮੱਥਾ ਲਗਾਉਣਾ ਖਾਲਾਜੀ ਦਾ ਵਾੜਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸੂਰਮਿਆਂ ਦੇ ਜੰਗੀ ਸਾਜੋ ਸਮਾਨ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਖਤਮ ਹੋਣ ਲੱਗ ਜਾਦੇ ਹਨ ਤੇ ਘੇਰਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਰਸਦ ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈਂ।

ਸਰਦਾਰ ਜੈਮਲ ਵੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਪਾੜ ਪੂਰਦਾ ਵੀਰਗਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ, ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਬੰਨੇ ਤੋਂ ਅਕਬਰ ਨੇ ਜੈਮਲ ਨੂੰ ਦੇਖ ਆਪਣੀ ਬੰਦੂਕ ਨਾਲ ਆਪ ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੋ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। *ਜੈਮਲ ਦੀ ਮੌਤ ਬਾਰੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਹਾਜ਼ਰ ਅਕਬਰ ਦਾ ਜੀਵਨੀਕਾਰ ਅਬੁਲਫਜਲ, ਅਕਬਰਨਾਮਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈਂ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਮਝ ਗਿਆ ਕਿ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਵਚ ਪਹਿਨ ਕੇ ਪਾੜ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਵਾ ਰਿਹਾ ਇਹ ਸਖਸ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਸੈਨਾਪਤੀ ਹੈ, ਪਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂਅ ਨਹੀ ਜਾਣਦਾ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੰਗਰਾਮ ਨਾਮਕ ਰਾਈਫਲ ਚੁੱਕੀ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਸ਼ਾਨਖਤ ਹੋਈ ਕਿ ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਜੈਮਲ ਸੀ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇੱਕ ਹੀ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਜੈਮਲ ਅਤੇ ਚਿਤੌੜਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।*

ਜੈਮਲ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਵੱਡਾ ਬੇਟਾ ਰਾਉ ਮੁਕੰਦ ਰਾਠੌਰ ਵੀ ਚਿਤੌੜਗੜ੍ਹ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਵੀਰਗਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਛੋਟਾ ਬੇਟਾ ਰਾਮਦਾਸ ਰਾਠੌਰ ਮੇਰਟਾ ਦੀ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ, *ਜੋ ਸ਼ੇਰੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ* ਵਲੋਂ ਹਲਦੀਘਾਟੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀਰਗਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਿਆ।।

#ਰਾਵਤ_ਫੱਤਾ_ਸਿਸੋਦੀਆ-: ਸਰਦਾਰ ਫੱਤਾ ਸਿਸੋਦੀਆ ਮੇਵਾੜ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਖਾਨਦਾਨ ਦਾ ਨੇੜਲਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸੀ ਤੇ ਕੇਲਾਵਾ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਜਗੀਰਦਾਰ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਬਾਪ ਦਾ ਨਾਂਅ ਰਾਵਤ ਜਗਤ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂਅ ਰਾਣੀ ਸੱਜਣ ਬਾਈ ਸੋਂਗਰ ਚੌਹਾਨ ਸੀ, ਫੱਤਾ ਦਾ ਦਾਦਾ, ਪਿਤਾ, ਅਤੇ ਦੋ ਚਾਚੇ ਮੇਵਾੜ ਖਾਤਰ ਯੁੱਧਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸਨ, ਫੱਤਾ ਦੇ ਦਾਦਾ ਰਾਵਤ ਸੀਹਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਰਾਣਾ ਸੰਗਰਾਮ ਸਿੰਘ (ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ) ਵਲੋਂ ਬਾਬਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਖਨੁਵਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਲੜਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਈ ਸੀ, ਫੱਤਾ ਦੀਆਂ 9 ਪਤਨੀਆਂ, 5 ਧੀਆਂ ਅਤੇ 6 ਪੁੱਤਰ ਸਨ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ, ਧੀਆਂ ਅਤੇ 5 ਪੁੱਤਰ ਚਿਤੌੜਗੜ੍ਹ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦੀਆ ਪਾ ਗਏ ਸਨ, ਫੱਤਾ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਰਾਵਤ ਕਾਲਾ ਸਿਸੋਦੀਆ ਕੇਲਾਵਾ ਦੀ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ, ਜੋ ਹਲਦੀਘਾਟੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀ *ਸ਼ੇਰੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਰਾਣਾ ਪ੍ਰਾਤਪ ਵਲੋਂ ਲੜਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ।

ਜੈਮਲ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਕਮਾਡ ਫੱਤਾ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਆ ਗਈ, ਜੈਮਲ ਵਰਗੇ ਗਾਥਾਮਈ ਯੋਧੇ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਰਾਜਪੂਤ ਫੌਜ ਵਿਚ ਘੋਰ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਫੱਤੇ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਮਤ ਬੰਨ੍ਹਵਾਈ, ਨਿਸਚਿਤ ਹਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਵੇਖ ਕੇ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਕੇ *ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ* ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਜਿਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਕ ਬਹਾਦਰ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਮੌਤ ਚੁਣੀ, ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਰਾਜਪੂਤ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਚਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦ ਕੇ ਜੌਹਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤ ਸ਼ੇਰ ਯੋਧੇ ਫੱਤਾ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਕੇਸਰੀ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨ ਕੇ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਗਾਨੇ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਤੇ ਟੁੱਟ ਪਏ।

ਫੱਤਾ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਚ ਮਾਰ-ਕਾਟ ਮਚਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਅੱਗੇ ਹੀ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਗਿਆ, *ਆਖਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਬੂ ਨਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਹਾਥੀ ਦੇ ਥੱਲੇ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਕੇ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਅਜੇ ਜਿੰਦਾਂ ਸੀ, ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਹ ਵੀਰਗਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਿਆ।*

ਜੈਮਲ ਫੱਤਾ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸ

ਜੈਮਲ ਫੱਤਾ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਲਟ ਪ੍ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣੀ ਆਨ-ਬਾਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, *ਪਰ ਅਜੋਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੜਦਾਦੇ ਦਾ ਨਾਂਅ ਚੇਤੇ ਨਹੀਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੈਮਲ ਫੱਤਾ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਹੈਂ*!

ਅਕਾਲ